All language subtitles for Time Team s13e05 dutch subs

Als je een soldaat was in het noordelijke deel van het romeinse rijk, wat kon erger zijn?

kijken naar de gaten in de muur van Keizer Hadrianus,

of weggestopt worden in een wachttoren in Nederland, uitkijkend over de Rijn.

de belangrijkste goederenroute naar Engeland.

Hier in Utrecht maakten archeologen ongelooflijke ontdekkingen.

hoe het leven hier was aan het front,

en hoe hard het leger moest werken om de goederenroute naar Engeland open te houden.

Time Team is gevraagd om mee te helpen om dit verhaal te vertellen.

En ik zal U vertellen waarom we zo enthousiast zijn.

Dat komt omdat 1 van de opgravingen de komende drie dagen,

een goed geconserveerde romeinse boot is.

dit is mijn eerste en laatste vertaling die ik doe.

er bleek meer dan 30 uur in een aflevering aan werk te zitten. pfff

ondanks mijn matige talenknobbel hoop ik dat u veel plezier aan de vertaling beleeft.

indien u deze speciale on nederland opgenomen aflevering van time team leuk vind, er zijn meer dan 200 afleveringen die in Engeland zijn opgenomen.

persoonsnamen zijn voor de privacy aangepast.

veel kijkplezier

Utrecht in Nederland was ooit deel van het noordelijke deel van het romeinse rijk.

Die zich uitstrekte van Hadrianus muur in Schotland

helemaal naar de zwarte zee.

In Nederland volgde de grens de rivier de Rijn,

wat de hoofdroute was voor goederen en soldaten naar Engeland.

het eiland aan de rand van de bekende wereld.

Verbazend genoeg zijn veel verhalen daarvan bewaard in de waterrijke gebieden van Utrecht.

Zelfs nu de rivier de Rijn nu veel zuidelijker stroomt.

Vooruitlopend op 1 van de grootste bouwprojecten van Europa

krijgen archeologen de kans om het gebied te onderzoeken voordat er 30.000 nieuwe huizen worden gebouwd.

Deze tekening is gebaseerd op hun grootste ontdekking tot nu toe.

Waaronder romeinse wachttorens, forts en de grenswegen allemaal gebouwd langs de rivier de Rijn.

Jullie hebben geweldige geconserveerde dingen ontdekt hier.

Maar waar hebben jullie ons eigenlijk voor nodig? Jullie hebben hier goed werk gedaan.

Wel...na een paar jaar romeinse archeologie zitten we nog steeds met wat problemen die we hopen op te lossen.

Heb je er nog tijd voor met al die bouwaktiviteiten die bijna over je heen komt?

Om eerlijk te zijn het is de laatste mogelijkheid voor de romeinse archeologie, de bebouwing komt erg dichtbij.

Ok, we hebben dus niet veel tijd...noem Wat zou je graag zien dat we voor je doen?

Wel we hebben deze zandveld lokatie, daar hebben we een collectie amateurvondsten,

en wat proeflokaties in de buurt, die wijzen op een militaire lokatie.

maar daar zijn we niet zeker van.

je zei twee problemen.

ja er is hier een ander probleem,

dat is deze rivierbedding hier waar we een romeins schip een paar jaar geleden opgegraven hebben.

maar na zijn opgraving hebben we er nu nog ��n gevonden.

en het is er nog steeds, en we willen er de leeftijd van weten.

dus hij is niet opgegraven?

nee, hij is niet opgegraven, hij ligt nog steeds hier, een paar meter verderop.

niemand van ons kon het geloven.

begraven slechts twee meter onder de grond is een intacte romeinse boot.

waar is het puntige gedeelte van de boot?

we vonden het ene uiteinde van het schip ongeveer hier.

en we verwachten dat het 30 meter doorloopt naar die kant.

30 meter??? dan loopt het dwars door de bomen.

ja diep eronder dan.

het schip gaat erg steil naar deze richting.

rens , kijk eens deze grond is zo droog waarom denk je dat het schip nog goed geconserveerd in de grond ligt?

wel ik hoop dat het nog goed is, het was nog goed 2 jaar geleden met dezelfde condities.

het is door het grondwater beschermd, het grondwaterpeil is zo diep ongeveer.

ok, we moeten hem eerst vinden dan?

we weten waar hij is maat, kijk we hebben een graafmachine dus laten we die gebruiken.

Rens en Stef ontdekten de boot 2 jaar geleden, maar hadden maar weinig tijd dus groeven maar een klein gedeelte op.

ons doel is te bepalen hou oud de boot is.

persoonlijk kan ik niet wachten om de eerste glimp van een echte romeinse boot te zien.

maar we gaan ook helpen uit te zoeken wat er gebeurde in het zandveld gebied dat verderop ligt.

Stef en Rens vonden ook een romeinse uitkijktoren in dit gebied,

maar vanwege de vele potscherven in deze buurt verwachten ze hier ook een klein romeins fort .

ze hopen dat de geofys de lokatie voor ze kan bepalen.

romeinse forten werden op een halve dag marcheren van elkaar gebouwd. en verschillende zijn onderzocht.

de opgravingen hier bij het Alphen fort leverde veel mooi geconserveerde romeinse munten op,

die op zich al een verhaal vertellen.

men dacht dat de forten waren gebouwd door keizer claudius op weg naar het veroveren van Engeland in 43 na christus.

maar verrassend genoeg bleek door de munten dat keizer Caligula de handelsroute een paar jaar eerder al verstevigde.

het was een enorme hoeveelheid Caligula munten wat hier gevonden is, wel 400 stuks uit 41 nc.

zo, dus wat was Caligula hier aan het doen?

hij was de derde romeinse keizer en hij regeerde maar 4 jaar, van 37 tot 41 nc.

hij was er op gebrand om de successen van zijn vader dIe hier generaal was in dit gebied continueren.

het enigste probleem was echter dat Caligula lichtjes dement was en een moordende maniac.

dus hij had de voorbereidingen getroffen om Engeland te veroveren.

maar hij besloot ineens om de zee te gaan veroveren

en hij deed dat door te zeggen dat zijn soldaten de schelpen uit de zee moesten halen.

dus hij ging eigenlijk gewoon terug naar rome?

dat is wat hij deed....

met de zeeschelpen?

ja precies...

en natuurlijk was de romeinse populus was niet onder de indruk van zijn militaire verrichtingen en hij werd ontslagen.

maar hij liet wel iets achter.

namelijk alle nodige voorbereidingen voor de invasie van Engeland.

maar deze Caliguan munt heeft meer te vertellen, omdat het geklopt is met Cladius zijn naam.

hij klopte de munten met zijn naam omdat na de dood van Caliguan de munten met Caliguan niet meer geldig waren.

met de klop van Cladius is de munt echter weer geldig.

betekent dit dat de munten gebruikt werden in zowel de gefaalde invasie

als in de succesvolle invasie?

precies Caliguan heeft alle voortbereidingen getroffen voor de invasie.

als je in 43 AC hier zou kijken dan zag je duizenden soldaten , materiaal en boten klaar staan voor een invasie van Engeland.

net zoals op D-DAY in 1944.

en natuurlijk moesten al die soldaten worden betaald.

drie van de vier garnizoenen voor de invasie kwam uit het gebied van de Rijn.

dat is alleen al 15.000 man.

weten we dat zeker?

ja dat is een feit.

maar bewijzen dat er een fort was in het zandveld gebied zal niet eenvoudig zijn.

Tony ons probleem is dat aan die kant van de greppel zal er veel rommel gestort worden de komende weken.

ja we hebben maar een paar weken de tijd eigenlijk.

dus we willen er nu kijken welke romeinse vondsten er eerder gevonden zijn.

aan deze kant zijn er 2 velden met toestemming ,maar is maar 1 graafplek toegestaan.

dus we gaan dit veld bekijken met de geofys.

en ook het andere veld.

maar we nemen pas een beslissing waar te graven wanneer de beide geofys gedaan is.

dus gaan we tot die tijd duimen zitten draaien tot de geofys klaar is?

nee we gaan beginnen met een graafplek aan de overkant.

ok, perfect.

zo met de eerste graafplek onderweg op het zandveld terrein,

ga ik controleren hoe Phil opschiet met het vinden van de romeinse boot

Phil?

YO !

Is dit het spul waar Rens over vertelde afgelopen nacht?

ja dit is het plastic wat direct is geplaatst over de boot.

dit plastic zeil was geplaatst om de aarde vochtig te houden, en de boot beschermd totdat de opgraving begint.

kijk, en daar is ze!

kijk dat eens aan!

kan ik erbij komen Phil?

ja hoor, kom maar eens kijken.

kijk hier maar eens. zo hard als steen.

kom op je vermaakt je wel he?

ja zeker weten.

dat kan er ook wel pas 5 jaar in de grond liggen?

weet je het ligt er al 2000 jaar..

geweldig he?

dat is het mooie he? het is niet zomaar een stuk hout, maar het is een boot.

men heeft deze boot ook gezien. maar is nog zoveel wat we er niet van weten.

in dit tempo hebben we de boot vrijdag weer in het water.

de boot die Rens en Stef al hebben opgegraven was op korte afstand van hier gevonden.

en is hetzelfde type dat we nu opgraven.

het betekend dat we weten dat onze boot er zo ongeveer uit moet zien.

dit is het zwammerdam type boot genoemd naar de plaats waar hij het eerst gevonden werd.

deze platbodemboten werden gebruikt door het leger en onafhankelijke handelaren voor goederentransport op de Rijn.

de meeste zoals deze zijn gebruikt tot de 200 na christus.

maar deze is volgens Rens veel vroeger, wat de archeologen zeer opwind.

de conservatie van het hout is hier in Nederland zo uitzonderlijk,

dat Gruno er tussenuit gepiept is om de uitzonderlijke vondsten uit de rivierbodems te bekijken.

deze post was ooit deel van een romeinse wachttoren.

een gebouw wat er zo uitzag,

toen het gebouwd werd in 62 na Christus.

niet alleen is deze post het best bewaarde in de wereld,

er is ook nog iets opgeschreven.

hier heb je bijvoorbeeld de letter "i"

hier is de "t"

en hier is de "e"

het leuke is dat ze de post maakten en rechtop zette en het vulde rondom.

dus de letters waren nooit zichtbaar.

ik ben benieuwd wat dit is?

we spraken over wachttorens,

het idee is dat de soldaten op wacht op de wachttorens

het gebruikte in de rivier voor de toren.

het lijken mij visfuiken.

precies.

dit zijn dus palingfuiken, gevonden voor de wachttorens.

iets van 1950 jaar oud.

hier zwemmen ze door naar boven.

zwemmend in de mand en etend van het aas,

en door de kleine twijgen hier konden ze dus niet meer terug.

om het op zijn plaats te houden in de rivier stopten ze er veel ballast in.

ik zag al romeinse dakpannen in deze.

ja er werd van alles ingedaan.

bij deze zijn nog zeer fijne twijgjes over,

daarom vind ik deze het mooist want hij is zo mooi gemaakt.

en de staat van de boot lijkt net zo goed.

phil dat stuk hout moet minstens een meter dieper zijn dan het bed waar de boot is.

ja ik weet het.

het belangrijkste is dat we nu de bodem kunnen zien.

en je kunt nu de verbinding tussen de planken zien die er onder de hoofdbalk door gaan.

er is vreselijk veel te zien daar.

ik weet het.

Tinus kunnen we de hele boot hier hebben?

nee, 1 van de uiteindes missen we.het is compleet weg.

ok, dus nu zien we alleen wat er al eerder opgegraven is?

ja

Wwanner krijgen we nieuwe archeologie te zien?

over een uurtje.

wauw....welk deel?

het deel precies onder de voeten van Gruno.

ok, dus je groef dus ��n kant van het schip op.

maar je zag nooit het gehele schip?

nee.

Phil wat is dat ding onder het stuk hout?

ja daar heb je er 1, en hier en hier.

deze dingen zijn rotsen van vulkanisch gesteente.

Tinus denkt dat deze van de kade af in de boot gevallen zijn.

vreemd genoeg is er geen natuurlijk gesteente in de grond van Nederland.

en het blijkt dat de romeinen basalt blokken van Duitsland inscheepten om aan de rivierkades erosie te voorkomen.

op het zandveld terrein is het nieuws niet goed.

de geofys resultaten hebben niets gezien wat maar lijkt op een romeins fort.

maar er is tocn besloten te graven op deze fascinerende vlek op de kaart.

onze enige toegestane kans voor een graafplek op de lokatie.

blijkt moderne rommel te zijn.

het is een koperen kan of zo.en rare vorm.

dat is geen ijzer dus dat kan mijn signaal niet verklaren.

maar dit stuk draad kan het wel verklaren.

natuurlijk kan er hier meer zijn in de grond dan wat draad.

er kunnen romeinse vondsten dieper in de graafplek zijn.

en dat zullen we morgen wel zien.

maar er is wel positief nieuws van deze lokatie.

want in Yvonne's graafplek net buiten het gebied

zijn romeinse potscherven gevonden, die we gaan vergelijken met eerder gevonden scherven.

dit is een 1e eeuwse scherf he?

deze scherven hebben een volledig andere leeftijd he?

dit is wel 2e eeuw, dat kan wel 100 jaar jonger zijn.

deze kwaliteit moet wel van het romeinse leger zijn.

we hebben wel honderden verschillende scherven,

en normaal gesproken bij een dorpsplek verwacht je zeker 40% handgemaakte potten.

maar hier niets.

zelfs geen enkel stukje.

wat over de stukken die jij gevonden hebt Yvonne?

wel, ik vond vrij veel en over een lange tijdsperiode.

hier een stukje uit de 1e eeuw.

meer van deze witte.

maar hier een stukje waar Rens en ik erg opgewonden van waren.

dat lijkt op een heel gewone scherf.

maar er staan wat letters ingekrast.

ik heb een cadeau voor je. probeer deze maar eens.

je hebt een zelfde scherf?

we hebben een heel woord nu.

erin gekrast staat: CCEPTUS

als er nog een "a" heeft gestaan dan stond er "acceptus". ik vraag me af af die hier woonde.

het betekend in ieder geval dat hij niet afgekeurd is..

eronder staat ook nog eens "avg". mooi hoor.

dit lijkt me een militair cadeau.

ja die geschreven teksten vind je vaker op militaire plekken in engeland en het Rijnland..

het is bijzonder hoor.

zo, dus we geven nog niet op bij het zandveld gebied.

maar bij het bereiken van het einde van de dag

moet ik toegeven dat al mijn aandacht uitgaat naar de romeinse boot

in fact what you see here.

is de bovenkant van deze plank.

dat is deze dus?

ja die dus.

dus wat we hier hebben is de volledige hoogte van de boot.

ja.

normaal gesproken als we iets romeins vinden,

komt het oud en verweert de grond uit

maar dit is compleet anders, kijk naar de hoek van de boot

het lijkt wel of hij hier gisteren aangemeerd was.

en de kwaliteit van het hout, het lijkt wel gekapt vorig voorjaar.

ja het is geweldig goed bewaard gebleven.

het lijkt helemaal niet oud, maar modern.

en dat is nog maar het einde van de eerste dag.

je kunt je niet voorstellen hoe dit er morgen uitziet.

begin van de 2e dag hier in Utrecht in Nederland.

dat deel uit maakte van het noordelijk deel van het romeinse rijk.

en we kijken naar twee graafplekken verderop en deze grote plek

waar een romeinse boot is, die volgens mij modern en gaaf lijkt.

alleen gisteraanvond had ik een paniekmoment. wat als het modern is en helemaal geen romeins.

Tinus, er zijn geen bijvondsten bij de boot , ik heb ook geen romeinse graffiti op zijkant gezien.

Het dateren van dit spul moet erg moeilijk zijn?

is het romeins? hoe weten we dat?

het dateren is nu mogelijk met de moderne technologie mogelijk.

de constructie wijst ook op een typische romeinse boot.

bijvoorbeeld ook de constructie waarin een L vormig stuk hout van bodem naar zijkant is gebruikt.

dat is typisch romeins.

zijn er andere type niet-romeinse boten die dezelfde constructies hebben als deze boot?

nee.

dat is een hele geruststelling, ik ben blij dat ik dat gevraagd heb.

ik kan niet geloven hoe mooi dat is.

het is ongelooflijk.

we graven naar een romeinse rivierboot,

het moet wel het best geconserveerde constructie zijn wat we ooit hebben gezien in deze serie.

het is alleen jammer dat driekwart van de constructie te diep ligt om het in deze aflevering op te graven.

deze boot ligt onder een steile hoek en aan ��n kant wel 6 meter onder de grond.

te diep zelfs voor geofys om het te zien met radar.

deze opgraving is alleen maar voor een opgraving van een gedeelte van 5 meter van deze boot.

zodat de experts precies kunnen bepalen hoe oud hij is.

nu we hier toch zijn, filmen we ook de boot van de vorige opgraving die vlakbij was en nu klaar is.

het wordt nu bewaard bij de nederlandse scheeps en onderwater archeologie.

O..mijn..god..

john word vergezeld op deze tocht door houtbewerkingsexpert Marco

is dit het voorkant?

dus dit is dat de voorkant?

en daar komt de mast he?

ja, die was daar maar die is niet gevonden.

waarschijnlijk gebruikt voor het zeil maar ook om touwen aan te doen.

kijk nou eens naar de kwaliteit van de planken hier.

en de techniek en het vakmanschap, ongelooflijk he?

ja, hier kun je zelfs nog de zaagsnede's van het heen en weer zagen van het zaagblad en die dus krassen achterlieten.

het beitelwerk is ook zichtbaar hier.

het gereedschap werd in deze richting gebruikt om de uiteinde te bewerken.

voor mij is de schaal ook enorm , ik zie hier nog maar de helft.

kun je nagaan als je hem in zijn geheel ziet het wel enorm groot is he?

Phil kijkt dus maar op de helft van de boot. door opslagproblemen is de boot in 2 delen gesplitst.

deze boot was meer iets als een pont van 2,5 meter breed en 25 meter lang.

ilonkie, weet je wat ze hierin vervoerden? want je kunt hier wel een enorme lading in kwijt he?

weet je volgens onze calculaties kun je hem niet volladen met graan of zo want dan zou hij zinken.

we denken dus allerlei losse goederen op het schip.

waar wij aan het graven zijn bij onze boot is aan een uiteinde van een boot.

even kijken aan die kant.

moet je eens kijken naar de grootte van deze klinknagels!

de conservering is fantastisch, je ziet zelfs de hamerslagen van de smid.

er zijn 40.000 van deze klinknagels.

40.000 ???

ze zitten ook echt overal.

ongelooflijk.

hier zijn we bij het zelfde einde als bij onze boot.

nou dat weet je nog niet zeker hoor! misschien wel.

dat word de cruciale vraag dan.

als we dat blok kunnen vinden waar de mast in ging dan weten we dat we aan de achterkant zitten.

wel het duurt wellicht nog even welke kant van de boot dat we blootleggen.

om het gehele verhaal te kunnen vertellen moet ieder stukje bewijs moet worden vastgelegd.

zelfs de basaltblokken verspreid over het graafgebied.

Rens, de high-tech boys zijn aan het werk?

ja het is voor tekenarm eigenlijk, een mechanisch iets dus.

het kan punten volgen op de planken en stralen en dan leggen we de coordinaten vast in de computer.

we volgen we de lijnen en stralen van de planken dus.

is het in 3D dan?

dus het is eigenlijk voor het vastleggen?

ja een opname arm noemen we het.(soort Gruno staafje).

In engeland hebben we een man genaamd Annie heet die dit ook doet, maar dan met een potlood.

het verhaal van het blootleggen van de andere boot.

bleek dat deze per ongeluk was gezonken, met allerlei persoonlijke bezittingen nog steeds in de cabine van de boot.

de cabine is al een unieke ontdekking op zich en is nu gedeeltelijk gereconstrueerd.

ja ze hebben het moeten ontmantelen op het schip.

dit is een reconstructie van wat ze gevonden hebben.

de donkere lijn geeft aan welk deel ze op het schip gevonden hebben.

zowel het metaal als het houtwerk, het is absoluut uniek wat er gevonden is.

geen ander schip heeft zo'n soort cabine.

wat mij verbaasd is dat ze een soort sluitingen hebben.

dat is een erg efficiente sluiting.

dat betekende dat ze kostbare dingen even konden laten staan in de nacht in de cabine.

ja, ze hadden best dingen die het waard waren om te stelen.

de vondsten in de cabine waren een stylus om te schrijven.

en sandalen in militaire stijl wat de suggestie wekt dat de eigenaar een gepensioneerde soldaat was.

maar het meest indrukwekkende was een gereedschapsset dat zelfs deze houten schaven bevatte.

zelfs met de messen er nog in.

de houten delen worden nu apart bewaard.

maar ondanks dat het metaal 1800 jaar oud is, maar het metaal is nog net zo mooi als op de dag dat het gemaakt is.

ik vraag me af of het orginele slot niet beter is dan de reconstructie.

dit is ook een verzameling van mooi gereedschap het is ook gereedschap wat je gelijk herkend.

deze koevoet is bijvoorbeeld nog hetzelfde als wat je nu nog in de winkel koopt.

maar dan je hebt ook iets als dit, wat in de wereld is dit?

als je het vergelijkt met deze,

dan lijkt het dezelfde soort greep te hebben als deze sleutel.

maar dan is het omgebouwd tot een soort beitel.

en je ziet ook dat ze het als beitel gebruikt hebben.

ze hebben er echt op gehamerd.

de meeste van deze dingen zien er allerdaags en vriendelijk uit

maar daarbovenop heb je dan een...speer.

eigenlijk is het wat anders. als het een speer zou zijn dan was er ook een houten steel, maar die was er niet.

het was dus voor een andere reden aan boord.

misschien als een mes of zo, maar het was niet gebruikt als een speer.

ik was wel nieuwsgierig wat deze boot als verrassing voor ons in petto heeft.

en met de basaltblokken nu verwijderd kunnen de gravers nu meer van de boot zelf onthullen.

het blijkt dat onze boot hier was achtergelaten, in een bocht van de rivier.

en een reden dat het zo goed geconserveerd is,

is omdat de rivierbedding zich over de boot verplaatst heeft in de loop van de eeuwen.

Rens denkt dat het lijkt of de grootste uitdaging voor de romeinen hier het gevecht was met de krachten van de rivier.

en dat onze boot maakt wellicht deel uit van dat verhaal.

ik vind dat nu de basaltrotsen eraf zijn je pas kunt zien in wat voor een ongelooflijk scherpe hoek hij ligt.

niemand zal een boot aanmeren in een bocht van de rivier als deze en daar waar de sterkste stroming is.

dus alles wijst op het express laten zinken van het schip.

Maar Annie heeft de boot niet zinkend getekend , maar alsof ze hem er uit trekken.

ze moesten waarschijnlijk de positie veranderen op de bedding van de rivier.

met deze touwen?

ja waarschijnlijk om het een beetje op de kade te trekken.

en misschien ook om al die basaltrotsen erin te stoppen.

dus suggereer je dat het zo verplaatst is om een speciale reden?

om een pier te vormen of zo?

wel, wat we weten omdat we een hoop onderzoek naar de omstandigheden van de omgeving hebben gedaan,

dat de rivier de romeinse weg bedreigde op de achtergrond rond 100 na Christus.

en dat deze constructie ook uit deze tijd stamt.

dat weten we omdat we de palen gedateerd hebben van de constructie.

en de vorm suggereert dat het geplaatst was om het land te beschermen van de erosie.

Rens verwacht dat de boot gebruikt is als een blokkade om erosie van het land te voorkomen.

de romeinse ingenieurs lijken wel een constant gevecht te hebben met de rivier omdat het telkens van positie veranderde.

ze hadden geen andere keus omdat ze omringd waren door moerasland en alles gebouwd moest worden op een kleine strook zand.

dus een kritische feit word dan de datering van de boot ten opzichte van de kade.

ik kan me niet voorstellen dat je er een nieuwe boot voor zou gebruiken denk je niet?

nee dat doe je niet.

wat is de oudste van dit type boot wat tot nu toe gevonden is?

we hebben een andere boot van dit type, dat is gevonden in Xanten.

die post-dated was op na het jaar 98 na christus.

wat betekent dat er geen wetenschappelijke meting is gedaan aan het hout die je een exacte datum had gegeven.

dus een beetje na 98 na Christus ongeveer?

nou het kan ook 40 jaar later zijn.

ok, dus als we een vroege datering krijgen,

kan dit de oudste boot zijn van dit type dat er is gevonden?

ja dat zou best kunnen.

maar om de datering te kunnen bepalen moeten we iets heel gewelddadigs doen tegen onze boot.

schokkend? ja ik weet het.

vooral omdat we de boot nog niet in zijn geheel hebben geborgen.

maar ik weet zeker dat het allemaal wel weer in elkaar gezet kan worden.

in werkelijkheid moeten ze zelfs een paar stukken zagen om een juiste datering te krijgen.

en daar horen we later meer van.

<<>>>

het in kaart brengen van de bewegingen van de rivier is crusiaal voor het inzicht in de grens van het rijk.

maar zoals je wel verwacht had is de archeologie hier en daar erg ingewikkeld.

dit is vooral in het andere gebied waar we aan het graven zijn, in Zandveld.

Rens en Stefs eerdere onderzoeken hebben een hoekpaal opgeleverd van een romeinse wachttoren.

gebouwd naast de rivier in de eerste eeuw na Cristus.

maar 100 jaar later was de rivier verplaatst.

en de grote hoeveelheid romeinse potscherven in dit gebied wees uit

dat er wellicht een tweede fort was in de 2e eeuw na Christus.

helaas hebben de twee graafstroken geen bewijs voor een fort opgeleverd.

dus is dat het verhaal van deze graafstrook omdat er hoofdzakelijk middeleeuwse vondsten zijn?

ik denk het.

er is geen romeins hier?

nee alleen maar kleine romeinse stukjes afval en dakpannen.

ik denk dat we deze strook wel romeinsvrij kunnen verklaren.

er is weinig meer dat we hier kunnen doen behalve te zeggen dat als er een fort is hier, hij wel erg klein is.

Eugene heeft een 3d model gemaakt om het frontsysteem te analyseren.

het blijkt dat de poorten en wachttorens er niet alleen waren om het front te bewaken.

maar zo geplaatst waren dat ze alle bewegingen op de rivier de Rijn konden volgen.

het is belangrijk om te realiseren dat ze niet alleen een militaire grens vormden.

alle forts hier waren afhankelijk voor hun bevoorrading van buitenaf.

en deze bevoorrading komt vanuit zwitserland.

en later vanuit Engeland.

dit is ook de doorgang voor handel naar scandinavie en Frankrijk.

dus dit is de snelweg van Europa.

al het zware transport moet wel over deze rivier gaan.

dus we bewaken hier de snelweg van Europa.

en hier heb je het bewakings systeem wat erbij hoort.

kijk naar de plaatsing van de wachttorens.

ik snap het niet, waarom niet 1 wachttoren in zo'n vlakke omgeving?

waarom heb je er zoveel nodig?

dat is nodig voor een rivierengebied, zodat je op de boot de volgende bocht kan zien en welke kant je op moet.

vooral omdat er hier verschillende rivieren op hetzelfde punt zijn.

dus het zijn ook markeerpunten.

ze stoppen ook piraten, dus moeten ze hoger zijn om verder te kunnen kijken.

dus ze zijn eigenlijk bedoeld als een soort verkeerslicht of vuurtorens?

ja.

marco je doet nooit opgravingen he?

wacht even dat is fantastisch.

kijk eens ---- oei, dat is een beetje druk he?

ik zeg je, als je deze toch eens vergelijkt met degene die we net gezien hebben, dan is deze twee keer zo groot he?

ja 2x zo groot en 2x zoveel lading.

wat me ook zo verbaasd is de conditie van het hout.

de conditie van het hout is minstens zo goed als wat we vandaag gezien hebben he?

en de grootte ook.

wat zijn je eerste gedachtes?

fantastisch, we zouden deze ook moeten vinden in Engeland,

maar dat doen we niet, we moesten hierheen komen om ze te vinden.

hebben we ze in Engeland?

ik denk het wel, we hebben zat romeinse havens om te onderzoeken.

we hebben wel uitgaande zeeschepen uit die periode, maar geen rivierboten.

we hebben zeeboten en kano's maar we missen dus deze schakel.

en nu na een dag flink graven kunnen we de details van deze boot zien.

Phil zijn eerste vraag is erg eenvoudig.

weten we aan welke kant van de boot we graven?

ik denk dat we nu voor 80% zeker weten aan welke kant we graven

omdat de mast op een kwart van de lengte van de voorkant van het schip hoort te zijn.

betekent dat het hier moet zijn?

ja het moet in dit opgraafgebied zijn.

dus we zijn 80% zeker dat dit de achterkant is?

ja.

dat is geweldig.

teleurstellend is alleen dat er geen cabine op zit op de achterkant van deze boot

maar de specialisten hebben op deze boot wel iets gevonden wat deze boot bijzonder maakt.

we zien een verbinding van de bodemplanken die typisch is voor de middellandse zee.

in de flank van de bodem? ja dat is ongewoon.

ze zeggen nu niets meer, maar ze leggen het morgen uit.

morgen is ook de dag dat het hout geanaliseerd word.

om uit te vinden of de leeftijd van de boot ook speciaal is.

nu kan het dronkemanspraat zijn, maar de experts lijken erg opgewonden.

Stef zei me 5 minuten geleden dat iedere archeoloog zegt dat hun laatste opgraving uniek is.

maar inderdaad deze boot is uniek.

gezondheid Phil.

en hopelijk vinden we morgen ergens onder die berg modder uit waarom?

wil je een biertje?

kom op dan.

het begin van de derde dag in Nederland

op de noordelijke grens van het romeinse rijk

wat jammer is van deze opgraving is dat we jullie niet meer kunnen laten zien van dit erg mooie land

omdat....raad eens waar time team aan het graven is?

juist, precies in het midden van een bouwplaats.

ik denk dat de archeologen niet beseffen dat ze op een bouwplaats zitten.

hun ogen zijn gericht op de perfect gebleven romeinse boot die we aan het opgraven zijn

en vandaag is de dag waarop we het meeste erover te weten komen.

maar eerst moet er meer van boot zichtbaar worden gemaakt.

morgen Phil, lukt het?

geweldig het gaat echt geweldig hier.

heel indrukwekkend he?

ja we hebben nu de volledige breedte en profiel zichtbaar

O, dus dit is de volledige breedte?

ja en de volledige hoogte.

als ik hier aan het werk ben krijg ik echt het gevoel in een boot te zijn. het is geweldig

ik zie dat je met een andere troffel werkt dan normaal werk

ja maar mijn eigen troffel is nooit ver weg hoor!

het is dus een soort houten keukenspatel.

om het hout van de boot niet te beschadigen?

klopt en het andere gereedschap is je handen.

en om het echt schoon te krijgen gebruik je een spons.

wat is dat ding achter je wat lijkt op een paal?

we noemen het een mast, maar daar zijn we niet zo serieus over.

dat zal niet want het is niet rond he?

er is een goede archeologische reden waarom dat niet zo is.

zie je die grote basaltblokken?

dat zijn die bootverzwarende dingen?

Stef zei dat die erin gerold waren vanaf de kade,

tot aan de onderkant van de boot.

kijk je hebt dus basalt blokken hier, en de paal ligt er bovenop

dus als de basaltblokken niks met de boot te maken hebben dan zeker deze paal ook niet.

dus het is gewoon toevallig erin gekomen?

ja het is er toevallig ingekomen.

wauw, dat is erg mooi he?

dit is een model van de andere boot die al opgegraven is in dit gebied.

Stef heeft het meegenomen om de verschillen te laten zien met onze boot

zoals je ziet is de globale constructie hetzelfde, maar

aan de andere kant is dit schip 2,5 meter breed .

maar het schip wat we nu onderzoeken is minstens 4 meter breed,

bijna 2x zo breed dus.

denk je dat de boot die we nu opgraven ook langer is dan deze?

ja het is langer maar het is niet 2x zo lang dus.

het zal zo'n 30 tot 35 meter lang zijn geweest. En eerder 35 dan 30.

deze boten waren toen de vrachtwagens van nu,en de meest economische manier om goederen te vervoeren.

zo'n 20 keer goedkoper dan vervoer op de weg.

en deze boten hielpen mee om allerlei goederen te transporteren naar Engeland.

maar ik weet niet zeker hoe de bevoorading werkte.

we kijken hier naar het rivierengedeelte van het transport

ze vervoerden allerlei soorten bulk goederen op de rijn.

wijn en dergelijke kwamen over naar Engeland en er waren tenminste twee soorten boten in betrokken.

de lage platte boten zoals deze.

en de hogere rondere zeeboten, waarvan Annie een paar tekeningen aan het maken is.

een 35 meter lang schip zoals deze zou het nooit kunnen om over de noordzee te varen.

dus de goederen worden overgeladen op een zeewaardig schip zoals deze.

deze specifieke boot werd gevonden in de rivier de thames in eind jaren '60 .

het is zelfs mogelijk dat hij bevoorraad was in Utrecht.

De naam Utrecht betekent route, ook wel oversteekplaats.

mensen denken voor oversteken van de ene kant van de rivier naar de andere kant.

maar het kan ook betekenen oversteken van het rivieren systeem naar de zee.

voeren ze rechtsteeks over van Utrecht naar Engeland?

niet helemaal, het is makkelijker om langs de kust te zeilen naar de delta.

dat is hier ergens?

ja daar beneden waar de eilanden zijn.

dichtbij de moderne ferryhavens zoals vlissingen.

en vandaar kun je makkelijk overvaren naar het thames gebied.

Tinuz zag gisteren iets in de boot waardoor het een unieke ontdekking is.

en nou laat hij phil zien wat hij ermee bedoelde.

hij steekt gele prikkers in de plank om aan te geven waar ze zijn gekoppeld.

waarmee dit soort koppelingen zijn gebruikt.

een techniek die nog nergens eerder is gezien hier op de gevonden boten.

dus wat je zegt is dat ze niet vertikaal, maar horizontaal aan elkaar gekoppeld zijn.

door een stukje hout, en de gele pinnen geven aan waar die koppelingen zijn.

dat verklaard waarom je er paren van krijgt naast elkaar.

wat is het nut van die houten pinnen op een boot?

het maakt de constructie van de bodem sterker en zorgt dat de planken beter bij elkaar blijven.

en zorgt ervoor dat het minder gauw lekt.

tot nu toe hebben we 15 schepen van dit type onderzocht,maar

dit is de eerste keer dat we deze koppeltechniek zien.

normaal worden de planken op hun plaats gehouden door een hoop ijzeren spijkers door de vloer.

ze gebruikte lokale vaklieden om de planken te maken en de L-hout figuren.

werklui die normaal gesproken kano's maakten.

deze mensen waren niet gewend om planken te koppelen.

en de romeinen legde ze uit hoe ze het moeten doen.

dus jij denkt dat het een vroeg versie is van dit type boot.

dat zou kunnen we moeten het houtonderzoek afwachten.

Stef, op een schaal van 1 tot 10, welk cijfer krijgt deze boot als belangrijkheid?

o dat is een 11, want het gooit alle ideen van bouwen totaal door elkaar.

ok, dus het is heel belangrijk.

zo belangrijk dat we de kettingzaag er weer op los laten.

blijkbaar moeten we nog meer proefmonsters zagen om te kunnen bepalen hoe oud de boot is.

dit word gedaan door een Dendro datering.

simpel gezegd het bestuderen van groeiringen in het hout en vergelijken met die van bomen met een bekende datum.

Amanda en haar team kunnen de groeiringen vergelijken in de gegevensbank van de meeste bomen in Europa.

het probleem is dat de houtmonsters tot nu toe niet genoeg groeiringen hebben opgeleverd.

hoeveel zou je er het liefste hebben?

het liefste tenminste 80 tot 100.

en heb je dat nu hier?

van de L-stukken hebben we die wel.

de l-stukken en de bodemplanken waren erg lang.

deze zit in het 200 gebied en deze 198. maar als je naar de patronen kijkt ......

maar zelfs met deze grote hoeveelheid groeiringen hebben ze nog geen gelijke gevonden in het europese data bestand.

dat is waarom ze nog meer proefmonsters nodig hebben.

het gebruik van techniek is hier ook aanwezig.

wat doe je met die kleine pomp?

we proberen wat grondwater op te pompen,

om te zien of de omgeving onder het schip goed genoeg is om de boot te bewaren.

wat zijn ze nu van plan te doen met de boot?

het word weer begraven na het onderzoek en beschermd als een archeologisch monument.

wat komt er bovenop dan?

een fietsenstalling.

dus jullie onderzoek gaat uitwijzen of dat mogelijk is zonder dat de boot aangetast word..

een bonus van het verwijderen van proefstukken uit de boot

is dat we de verbindingen goed kunnen bekijken.

het laatste uur hebben een groep archeologen zich gegroepeerd om een stuk hout alsof het de heilige graal is.

Phil ? waarom is iedereen zo enthousiast over dit?

omdat het zo'n revolutionaire manier van houtverbinden voor planken is.

het is een mix van 2 verschillende manieren .

het is de middellandse zee manier van deze kleine plankjes

die gebruikt word voor de bodemplanken waarvan dit er 1 is.

om ze daarna aan elkaar te koppelen om een groot gebied van hout te vormen

we hebben boten gezien op ongeveer dezelfde manier als hier op de thames bij boten in het jaar 1600.

die maakten de bodem ook erg dun door deze constructie.

maar dat is 1400 jaar later?

dit is dus de over-over-oever-overgrootvader van die technologie.

maar het hoofddoel van de opgraving was de leeftijd van de boot bepalen.

dat moment is eindelijk gekomen.

Volgens Rens en Stef is deze boot ouder dan 100 na Christus.

als hun theorie van deze grens klopt.

om het precies te kunnen bepalen moeten er ook groeiringen zijn van net onder de boomschors.

want aan deze ringen kunnen ze precies zien wanneer de boom was omgehakt.

dit monster heeft niet precies alle ringen, maar genoeg voor Amanda om het ongeveer te benaderen.

ik kan niet wachten om het resultaat te horen.

het laatste houtmonster wijst erop dat het hout uit 52 na Christus is.

de afwijking door het gemis van buitenste ringen is 25 jaar.

dus dan komen we uit op ongeveer 77 (+of-6) na Christus.

ik had wel een reactie verwacht eigenlijk.

waarom ben je zo opgewonden?

het is bijna wat ik gezegd heb, 85 na christus.

ik had 55 gezegd.

ik had 71 na christus gezegd.

is het wat je wilde?

ja, als je me vanmorgen had gevraagd uit welk jaar deze constructie stamt,

dan had ik 85 na Christus gezegd, dat was mijn verwachting na 7 jaar onderzoek.

dat was de tijd dat ze de infrastructuur maakten.

dus dat was mijn gok.

ik denk dat ze heel blij zijn met je zijn je bevindingen.

dat zijn we altijd hoor!

het is een geweldig einde van de opgraving en het project in deze omgeving.

nu kun je echt goed de contouren zien.

maar gezien de belangrijkheid van de boot vraag ik me af: word hij ooit echt uitgegraven?

zodra het grondwater verlaagd word en het hout gaat rotten,

dan bellen we het time team.

dus misschien komt er een dag dat we een telefoontje krijgen en we de hele boot mogen opgraven?

ja, maar alleen moet het dan in 4 dagen denk ik.

dat kunnen we wel regelen denk ik.

zou het niet geweldig zijn om nu de boot zo uit de grond te halen.

wel met wat grafische magie.

kunnen we dit doen.

en zien we de ware grootte van deze rivierboot.

die net geen 5 meter breed is en ongeveer 35 meter lang.

Dit is de missende schakel zoals Marco het noemde.

een vroeg voorbeeld van een romeinse rijnboot.

die waarschijnlijk is gemaakt voor het romeinse leger.

gebouwd door een mix te gebruiken van lokale en middellandse zee technieken.

gebouwd rond het jaar 85 na Christus.

deze boot had een gebruiksverwachting van ongeveer 15 jaar.

voordat het express afgezonken werd rond het jaar 100

om erosie te voorkomen aan de romeinse weg door de rivier de Rijn.

een wanhopige poging van de romeinse ingenieurs om te strijden met de krachten van de natuur.

en nu is er nog net tijd om het nieuws te delen met diegene die het harde werk hebben gedaan.

dames en heren de houtleeftijd is....met een marge van 5 jaar,

85 na Christus.

wat het de vroegste boot maak ooit gevonden in het noordelijk deel van het romeinse rijk